Άρθρο της Κατερίνας Λενάκη

Το διεθνές συνέδριο για την Ανοικτή Επιστήμη Open Science Fair 2017 φιλοξενήθηκε στο Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΣΝ) 6-8 Σεπτεμβρίου 2017. Διοργανώθηκε από το Τμήμα Πληροφορικής του ΕΚΠΑ, το Ε.Κ. ΑΘΗΝΑ και την Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος και χρηματοδοτήθηκε από τα ευρωπαϊκά έργα OpenAIRE, OpenUP, OpenMinTeD, και FOSTER που δραστηριοποιούνται στον τομέα αυτό.

Στο OSFair δόθηκε η ευκαιρία να επικοινωνήσουν και να αλληλεπιδράσουν άτομα με ποικίλο υπόβαθρο: προσωπικό ακαδημαϊκών βιβλιοθηκών, ερευνητές διαφόρων ειδικοτήτων, εκπρόσωποι από το χώρο των ανοικτών εκδόσεων καθώς και των ανοικτών τεχνολογιών, στελέχη που χαράσσουν πολιτικές στη δημόσια διοίκηση. Το συνέδριο τιμήθηκε με την παρουσία και τις ομιλίες του Υπουργού Παιδείας κ. Κ.Γαβρόγλου, του πρόεδρου του Ι.Τ.Ε. κ. Ν.Ταβερναράκη και προσωπικοτήτων όπως ο γνωστός οικονομολόγος για τη μάχη κατά της φτώχιας και σύμβουλος του Ο.Η.Ε. σε ζητήματα αειφόρου ανάπτυξης κ. J.D. Sachs.

Το συνέδριο, με μια σειρά από εξαιρετικά ενδιαφέρουσες παρουσιάσεις και εργαστήρια κάλυψε με ολοκληρωμένο τρόπο τις διαστάσεις και ανέδειξε την αξία της ανοικτής επιστήμης. Κατέγραψε τις πρωτοβουλίες και τις πρακτικές προς αυτήν την κατεύθυνση καθώς και τα ζητήματα και τα επόμενα βήματα για τη συνέχειά της.

Οι διαστάσεις και η αξία της ανοικτής επιστήμης

Στο συνέδριο έγινε σαφές ότι η ανοικτή επιστήμη αφορά όλα τα στάδια του κύκλου της έρευνας. Συμβαδίζει με την ανακαλυψιμότητα, την προσβασιμότητα, τη διαλειτουργικότητα και την επαναχρησιμοποίηση της έρευνας και των αποτελεσμάτων της (findable, accessible, interoperable, reusable), προϋποθέτει διαφάνεια και ίσες ευκαιρίες, χωρίς αποκλεισμούς. Σημαίνει ανοικτές μεθοδολογίες και ροές εργασιών, ανοικτά πρότυπα και λογισμικό, ανοικτές δημοσιεύσεις και δεδομένα, ανοικτές αξιολογήσεις από ομότιμους κριτές.

Κι όλα αυτά σε ένα σύνθετο κοινωνικοοικονομικό, τεχνολογικό, πολιτικό περιβάλλον με πολλούς εμπλεκόμενους. Όπως παρουσίασε το έργο Open Up, η εκκίνηση της ανοικτής επιστήμης γίνεται με τους ερευνητές, τα ερευνητικά προγράμματα και τους φορείς της έρευνας. Στη συνέχεια μεσολαβούν οι εκδότες, οι βιβλιοθήκες, οι δημοσιογράφοι, οι κοινωνοί της επιστήμης και οι πάροχοι υπηρεσιών. Αποδέκτες της ανοικτής επιστήμης είναι οι ίδιοι οι ερευνητές, οι δάσκαλοι, οι φοιτητές, οι μαθητές, οι κυβερνήσεις και όλοι όσοι χαράσσουν πολιτική, οι γιατροί, οι δημοσιογράφοι, οι επιχειρήσεις, η βιομηχανία, οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, η επιστήμη των πολιτών και γενικά το κοινωνικό σύνολο.

Σε όλες τις παρουσιάσεις, η αναγνώριση της αξίας της ανοικτής επιστήμης ήταν διάχυτη:

Για την αναγνώριση των ροών εργασίας τόσο στις θετικές όσο και στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Για τη διάδοση και την επέκταση της γνώσης, την επαναχρησιμοποίηση και περεταίρω επεξεργασία της, για το συνδυασμό δημοσίων και ιδιωτικών πληροφοριών και δεδομένων.
Την καλύτερη ενημέρωση της επιστημονικής κοινότητας, των επιχειρηματιών, των ατόμων που χαράσσουν πολιτική, των ίδιων των πολιτών.
Για την εναλλακτική μέτρηση της επιρροής της επιστημονικής έρευνας και κατ’ επέκταση την αλλαγή στον τρόπο αξιολόγησης ερευνητών και των ερευνητικών ή ακαδημαϊκών ιδρυμάτων. Για την αύξηση της αναγνωρισιμότητας και τη βελτίωση της επιρροής των επιστημόνων και των ιδρυμάτων.
Για την επίλυση παγκόσμιων προβλημάτων όπως η φτώχια και το παγκόσμιο δημογραφικό ζήτημα, η αντιμετώπιση φυσικών καταστροφών. Τα ανοικτά επιστημονικά δεδομένα προσφέρουν γνώση και καλύτερη διαχείριση της τρέχουσας κατάστασης, μπορούν να συμβάλλουν καθοριστικά στην προστασία του περιβάλλοντος και στη βελτίωση της αλυσίδας παραγωγής προϊόντων διατροφής.
Για τη βιομηχανία και την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και της διατομεακής συνεργασίας. Τα ανοικτά δεδομένα είναι ο νέος φυσικός πόρος και το καύσιμο για την καινοτομία σύμφωνα με την παρουσίαση της IBM. Η αξιοποίηση ειδικά των μεγάλων δεδομένων που υπάρχουν διαθέσιμα, πέρα από την ανάγκη να γίνονται γνωστά για λόγους διαφάνειας και δημοκρατίας, είναι σημαντικά για την πρόοδο τομέων όπως η μηχανική μάθηση και η τεχνητή νοημοσύνη. Επίσης, η συνεισφορά τεχνογνωσίας στο επίπεδο της μελέτης δεδομένων από τους ειδικούς επιστήμονες, είναι σημαντική και απαραίτητη.
Γενικότερα, όπως αναφέρθηκε, η ανοικτή επιστήμη ταυτίζεται με μια διαφορετική προοπτική για το μέλλον σε όλα τα επίπεδα. Είναι κατά κάποιο τρόπο μια εναλλακτική πρόταση, που στοχεύει τελικά σε ένα νέο, κοινωνικά δίκαιο και βιώσιμο μοντέλο οικονομικής ανάπτυξης.

Η πρόοδος προς την ανοικτή επιστήμη

Στο συνέδριο διαπιστώθηκε ότι τα τελευταία χρόνια η ανοικτή επιστήμη προοδευτικά κερδίζει έδαφος σε παγκόσμιο επίπεδο και οι αποδείξεις είναι πολλές. Αποτελεί το ζητούμενο για τη διεθνή πρωτοβουλία Open Access 2020 (ΟΑ 2020), συνιστά προτεραιότητα του European Research Council (ERC) και είναι ο στόχος του Ευρωπαϊκού Νέφους για την Ανοικτή Επιστήμη (European Open Science Cloud) που σχεδιάζεται.

Οι ανοικτές εκδόσεις ή «χρυσός δρόμος» (open–access publishing) αυξάνονται με ταχείς ρυθμούς. Το Directory of Open Access Journals DOAJ, ανέφεραν στην παρουσίασή τους οι εκπρόσωποί του, όταν ξεκίνησε το 2003 περιλάμβανε μόλις 300 τίτλους, σήμερα συμπεριλαμβάνει αισίως 9000 επιστημονικά περιοδικά. Τις υπηρεσίες τους παρουσίασαν με ενθουσιασμό νέες πλατφόρμες, που εξ ορισμού υποστηρίζουν την ανοικτή επιστήμη (F1000Research, Frontiers, PaperHive κ.α.)

Την ίδια στιγμή, οι ερευνητές και τα ιδρύματα έχουν στη διάθεσή τους κι άλλες μεθόδους ανοικτής διάθεσης των ερευνητικών δημοσιεύσεων και δεδομένων, τις παραλλαγές του λεγόμενου «πράσινου δρόμου». Πλήθος αξιόλογων θεματικών και ιδρυματικών αποθετηρίων προσφέρουν πλέον τη δυνατότητα της αυτοαρχειοθέτησης με εύκολο τρόπο, καλύπτοντας ποικίλες ανάγκες και προτιμήσεις. Μεταξύ άλλων έγινε αναφορά στα ArXiv, Zenodo, Figshare, BioRxiv, SocArxiv, Scielo, PsyArXiv κ.α.

Στο συνέδριο έγινε άλλωστε αισθητή η παρουσία νέων συνασπισμών και οργανώσεων που συστάθηκαν με σκοπό την ανοικτότητα, όπως η Confederation of Open Access Repositories (COAR) που ασχολείται με την εξέλιξη των Καταθετηρίων (βλ. Next Generation Repositories) και το Center of Open Science που εξελίσσει τις ανοικτές τεχνολογίες και υλοποιεί σχετικά έργα (βλ. Open Science Framework).

Πολλοί επιστημονικοί και άλλοι φορείς, διαπιστώνεται ότι επενδύουν συνειδητά στην αλλαγή του μοντέλου δημοσίευσης της έρευνας, ενώ ολοένα και περισσότερο η ανοικτή διάθεση των ερευνητικών αποτελεσμάτων αποτελεί προϋπόθεση για τη χρηματοδότηση των σχετικών έργων όπως στο πλαίσιο του Ορίζοντα 2020. Το OpenAIRE, χρηματοδότησε μέσω του 7^ου Προγράμματος Πλαισίου τις δημοσιεύσεις σε ανοικτά επιστημονικά περιοδικά χωρίς χρεώσεις (Article Processing Charges – APCs). Το Open University, πρόσφατε δημιούργησε την υπηρεσία CORE προκειμένου να προσφέρει ενιαίο περιβάλλον αναζήτησης στις επιστημονικές δημοσιεύσεις που φιλοξενούνται σε ανοικτά θεματικά και ιδρυματικά αποθετήρια και ανοικτές περιοδικές εκδόσεις. Παρομοίως, το Πανεπιστήμιο του Harvard σε έκθεσή του παρουσίασε τις καλές πρακτικές για τη μετατροπή των συνδρομητικών επιστημονικών περιοδικών σε ανοικτής πρόσβασης (Journal-Flipping Project). Επίσης, ο φιλανθρωπικός οργανισμός Wellcome Trust, διερεύνησε τον τρόπο επικοινωνίας της έρευνας, στοχεύοντας στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τη διευκόλυνση των επιστημόνων ώστε να δημοσιεύουν με προσβάσιμο ανοικτό τρόπο.

Τα επόμενα βήματα

Παράλληλα με τα αισιόδοξα μηνύματα για την πορεία της ανοικτής επιστήμης μέχρι σήμερα, στο συνέδριο συζητήθηκαν διάφορα ζητήματα που παραμένουν εκκρεμή και χρειάζονται μέριμνα προκειμένου να υπάρχει εδραίωση και περεταίρω διάδοση της ανοικτής επιστήμης.

Σ’ αυτή την πορεία, χρειάζεται να εξελιχθούν όλοι οι εμπλεκόμενοι:

Οι ερευνητές και τα ιδρύματα χρειάζεται να αγκαλιάσουν την προσέγγιση της ανοικτής επιστήμης και ξεπερνώντας τις αναστολές τους, να συμμετέχουν στις εξ ορισμού ανοικτές εκδόσεις και πλατφόρμες με τα άρθρα και τα δεδομένα τους. Κι όταν αυτό δεν είναι ακόμα ώριμο και εφικτό, να ενημερώνονται από κόμβους όπως το SHERPA για τις πολιτικές των συμβατικών εκδοτών και τις διαθέσιμες επιλογές σ’ ό,τι αφορά την ανοικτή διάθεση στο υπάρχον μοντέλο. Ακόμη, μπορούν να συμπεριλαμβάνουν στις συμφωνίες τους με τους εκδότες το νομικό κείμενο author addendum που διαμόρφωσε η συμμαχία SPARC, ώστε να διατηρούν τα πνευματικά δικαιώματα. Η υποστήριξη των εναλλακτικών προσεγγίσεων αξιολόγησης της έρευνας (altmetrics), ανεξάρτητων από impact factors είναι επίσης στο χέρι τους. Γενικές πρακτικές που μπορούν να εφαρμόζουν είναι η σύμφωνα με τo FOSTER, οι παρακάτω:

η ανοικτή αναδιανομή πρωτοκόλλων στο διαδίκτυο
η εναπόθεση των δεδομένων με τον πιο ανοικτό μορφότυπο
η παραπομπή σε ανοικτές εκδόσεις της βιβλιογραφίας καθώς και σε δεδομένα
η αναγνώριση του ρόλου των χορηγών στη δημοσίευση
η μετάφραση των αντικειμένων της έρευνας σε παγκόσμιες γλώσσες
η δημοσίευση προδημοσιεύσεων, που ενθαρρύνει την ανατροφοδότηση/ την ανοικτή αξιολόγηση από ομότιμους κριτές.

Από την πλευρά τους, οι βιβλιοθήκες χρειάζεται να στηρίξουν την ανοικτή επιστήμη. Είναι οι πιο κατάλληλες για να διαπραγματευτούν με τους παραδοσιακούς εκδότες, περιλαμβάνοντας στις συμφωνίες μαζί τους ορισμένες βασικές αρχές σχετικά με την ανοικτή πρόσβαση όπως εκείνες που προτείνει η οργάνωση LIBER (Open Access Principles for Negotiations with Publishers). Πηγαίνοντας όμως ακόμη παραπέρα, έκθεση για τις βιβλιοθήκες του MIT που παρουσιάστηκε στο συνέδριο, βλέπει στο μέλλον να επιβάλλεται η μεταμόρφωσή των βιβλιοθηκών σε μια πλατφόρμα, ανοικτή, έμπιστη, διατομεακή και διαλειτουργική, ως βάση για ολόκληρο τον κύκλο ζωής της πληροφορίας, στηρίζοντας μια συνεργατική, παγκόσμια έρευνα και εκπαίδευση.

Οι παραδοσιακοί εκδότες χρειάζεται να βρουν νέες ισορροπίες. Σε πρώτη φάση, πρέπει να διαφοροποιήσουν τη στάση τους, διευκολύνοντας τη βασική επιστήμη να παραμείνει ανοικτή για όλους και χρησιμοποιώντας διάφορες μεθόδους τμηματοποίησης της αγοράς και κλιμάκωσης των υπηρεσιών, ενδεχομένως με κάποια υποστήριξη από φορείς χρηματοδότησης. Οι τρίτες χώρες, π.χ., που έτσι κι αλλιώς δεν είναι πελάτες τους, θα μπορούσαν να έχουν δωρεάν πρόσβαση στα επιστημονικά περιοδικά για να βοηθηθούν. Επιπλέον, είναι ευκαιρία να αξιοποιήσουν την ανάγκη δημιουργίας υποδομών με προδιαγραφές για την ανοικτή επιστήμη, προσανατολιζόμενοι στη διαμόρφωση συμβατών πλατφορμών και και αναπτύσσοντας περεταίρω σχετικές υπηρεσίες.

Τέλος, η ανοικτή επιστήμη προϋποθέτει αλλαγές σ’ ό,τι αφορά το σχεδιασμό της στρατηγικής σε εθνικό, ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο και έχει υψηλές οργανωσιακές και επικοινωνιακές απαιτήσεις. Η συνέχεια και η βιωσιμότητά της δε μπορεί να επιτευχθεί χωρίς κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις. Οι διαμορφωτές του πλαισίου της έρευνας, οι φορείς που χρηματοδοτούν σχετικές πρωτοβουλίες και οι συντελεστές που εξελίσσουν τις νέες τεχνολογίες πρέπει να συντονιστούν για έναν κοινό στόχο: τη δημιουργία δημόσιων υποδομών μεγάλης κλίμακας και οι παράλληλες, συμπληρωματικές υποδομές και υπηρεσίες από τη δραστηριοποίηση του ιδιωτικού τομέα. Μ’ αυτόν τον τρόπο, οι πολιτικές και οι ροές της έρευνας, οι δομές και οι υπηρεσίες θα συνδεθούν με τους πολίτες. Η ανοικτή επιστήμη θα μπορέσει να εκπληρώσει την αποστολή της, τη δημιουργία αξίας για όλους τους εμπλεκομένους και πάνω από όλα για τους πολίτες.